Historia Starych Powązek
Historia Starych Powązek sięga końca XVIII wieku, kiedy to postanowiono założyć cmentarz za okopami miasta.
Zanim historia Warszawy jest znacznie dłuższa, to gdzie wcześniej chowano zmarłych?
W XVIII -wiecznej Warszawie istniało kilka cmentarzy parafialnych, zlokalizowanych w sąsiedztwie kościołów św. Jana, Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, św. Andrzeja i św. Krzyża. Dodatkowo warszawskie klasztory posiadały swoje własne cmentarze, gdzie zdarzało się, że po dokonaniu odpowiedniej wpłaty na rzecz klasztoru chowano na nich również osoby świeckie.
Jednak Warszawa cały czas się rozwijała, do miasta przybywali coraz to nowi mieszkańcy, a tym samym śmiertelność również wzrastała. Pojawił się problem przepełnienia cmentarzy.
Projekty:
Ksiądz biskup Młodziejowski, sugerował, że najlepszym rozwiązaniem dla miasta, będzie założenie osobnych cmentarzy polowych przez każdą z parafii. W swym projekcie posunął się nawet do wskazania lokalizacji na przyszłe nekropolie.
Drugi wariant zakładał utworzenie jednego cmentarza dla wszystkich 3 parafii. Cmentarz świętokrzyski został założony przez księży misjonarzy już wcześniej, dlatego też nie brano pod uwagę parafii św. Krzyża. W tym przypadku cmentarz założono na terenach klasztornych. Problem ziemi pod cmentarze dla pozostałych parafii stal się nie lada problemem finansowym, gdyż teren trzeba było albo zakupić albo wydzierżawić. Szukano hojnego fundatora, ale… były z tym spore trudności.
W celu obniżenia kosztów zakładania cmentarzy, zamiast kościołów miały na ich terenie powstać tylko kaplice. Natomiast ksiądz biskup uważał, że koszt budowy murów i kaplicy powinien spoczywać po stronie Kościoła.
Największym cmentarzem ówcześnie była nekropolia przy kościele św. Jana, najbardziej przepełniona, zmuszała miasto do szybkiego rozwiązana problemu. Przypomnijmy, że cmentarz ten zlokalizowano na dzisiejszym placyku Kanonie na katedrą św. Jana.
Początki Cmentarza Stare Powązki
W 1790 r. kościół otrzymał grunty pod nowy cmentarz, a inwestycja uzyskała poparcie Króla. Jednak jeśli chodzi o wsparcie finansowe przedsięwzięcia, to Król znalazł się na 3 miejscu, zaraz za swoim bratem – prymasem Michałem Poniatowskim.
Nie do końca było wiadomo, kto był hojnym ofiarodawcą gruntów pod nowy cmentarz, choć na grobie Melchiora Korwina Szymanowskiego możemy przeczytać, że był fundatorem cmentarza i kościoła powązkowskiego. Historycy sprzeczali się co do prawdziwości tej informacji, zarówno na nagrobku jak i w historii, jednak po II Wojnie Światowej odnaleziono inskrypcję w kruchcie kościoła, z której jednoznacznie wynika, że bracia Szymanowscy z Bronisz działkę przekazali. Grunt był długości 349 łokci, a szerokości 178 łokci, co dawało ok. 2,5/6 hektara. Dziś są to kwatery 1-18.
Nowy cmentarz ulokowano w pobliżu wsi Powązki, dlatego też po dzień dzisiejszy taką nazwę nosi.
Uroczyście cmentarz poświęcono 20.05.1792, a w obchodach uczestniczył sam Król wraz z dworem. Tego dnia poświęcono również kamień węgielny pod nowy kościółek. Już po kilku miesiącach pierwsza świątynia została otwarta i wyświęcona – 21.10.1792. W kościele pw. św. Karola Boromeusza znajdowały się 3 ołtarze, dla każdej z 3 parafii. W tym również okresie wybudowano katakumby.
Mimo iż, cmentarz miał służyć 3 parafiom nigdy nie dokonano jakiegoś konkretnego podziału. Tak ogólnie rzecz ujmując, to za kościołem, a katakumbami był obszar pochówku zmarłych z parafii św. Jana, na prawo Panny Marii, a na lewo od kościoła św. Andrzeja. W praktyce każdy grzebał swoich zmarłych tam gdzie chciał. W początkowym okresie funkcjonowania cmentarza nie było mody na stawianie nagrobków, wytyczanie alejek, czy kwater, to dopiero późniejsza historia Starych Powązek.
Dopiero XVIII wiek przyniósł nową modę – ustawiania pomników nagrobnych. Wcześniej wierzono, że ciało jako ziemska powłoka zostanie oddane ziemi, a dusza idzie do Nieba. Najważniejsza wtedy była modlitwa za zmarłych, a nie upamiętnianie ich miejsca pochówku, czy nawet odwiedzanie tych miejsc.
Kształtowanie Cmentarza Stare Powązki
W niespełna 30 lat od założenia Starych Powązek, jako nowego cmentarza Warszawy, już trzeba było go powiększyć. 1820 r. dodano kolejny teren, który otoczono murem. Po dziś dzień, spacerując pomiędzy nagrobkami, możemy odnaleźć fragmenty murów, które wyznaczają dawne granice cmentarza.
Natomiast projekt cmentarza przypisuje się Dominikowi Merliniemu – nadwornemu architektowi Króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, ale w rzeczywistości tylko kościół i najpewniej katakumby wykonano wg jego wzorów. Jak już wcześniej podano, początkowo nie było żadnych wytyczonych kwater, czy alejek, więc ciężko mówić o projekcie.
Już podczas Powstania Kościuszkowskiego zarówno cmentarz, jak i kościół zostały uszkodzone. W pobliżu mieścił się garnizon wojskowy założony z polecenia Księcia Konstantego, a walki toczyły się zarówno o obóz jak i o wieś.
W okresie pierwszych walk o utrzymanie niepodległości liczba ludności Warszawy znacznie spada. Szacuje się, że z ok. 100 000 mieszkańców wyjeżdża ok. 34%. Zarówno Targowica, II rozbiór, Insurekcja przyczyniają się do takiego stanu rzeczy. Szlachta i cudzoziemcy wyjeżdżają, domy bankierskie upadają, kryzys doprowadza do ruiny wiele rodzin. Początek XIX wieku to przekształcenie miasta w obóz wojskowy – placówkę napoleońską.
W przeciwieństwie do liczby ludności, śmiertelność wzrasta. Miasto nawiedzają epidemie m.in. cholery, a także żołnierze w szpitalach masowo umierają. W czasie epidemii cholery 1852 r. w mieście odprawianych było ok. 300 pogrzebów dziennie.
Jak historia Starych Powązek podaje, znów cmentarz powiększono. W sumie był on rozszerzany 19 razy, a dziś jego obszar to ok. 43 hektary.
Przez ponad 40 lat 30-70. XIX wieku był to jedyny cmentarz grzebalny w Warszawie.
Dzisiejszy kształt cmentarza
W późnych latach 30. XIX wieku rozpoczęło się przekształcanie cmentarza. Teren został podzielony na kwatery, z których każda liczyła 6 rzędów, po 30 grobów. Rzędy I i VI przeznaczono na grobowce rodzinne. Bardzo dobrze to funkcjonowało na początku, jednak w latach 60. XIX zaczęły pojawiać się odstępstwa. Choć układ kwater pozostaje niezmienny do dziś.
Ciekawostką jest numeracja kwater, ponieważ pierwotnie zakładano, że kwatery będą ponumerowane kolejno, jednak, gdy nowe grunty przyłączano do cmentarza, sytuacja się skomplikowała. Na nowym terenie pojawiały się kolejne numery, jednak ze sobą nie sąsiadowały. Dziś numeracja jest zachowana jako zabytek, bardzo zawiła, sprawia, że bardzo łatwo się zagubić.
Były pomysły, aby kwatery przenumerować, jednak fakt, że taka numeracja utrzymuje się od XIX wieku, bezbłędne przepisanie wszystkich ksiąg byłoby niemożliwe. Dodatkowo, numery miejsc pochówków podawane w historycznych gazetach, dokumentach byłyby niemożliwe do zweryfikowania i korekty.
Historia Starych Powązek – II Wojna Światowa
Już we wrześniu 39′ cmentarz Stare Powązki uległ znacznemu uszkodzeniu. Szacuje się, że zniszczonych zostało aż 29 kwater. Część z uszkodzonych nagrobków wyremontowano w roku 1940. Dlaczego tylko część? Ponieważ rodzin nie było stać na prace konserwatorskie we własnym zakresie, a jeśli nagrobek nie został przez nich odnowiony to został przez zarząd zlikwidowany.
Charakterystyczny wygląda cmentarza – piękne nagrobki, duże grobowce pośród drzew sprzyjały konspiracji. To na terenie cmentarz odbywały się spotkania organizacji patriotycznych. We wnętrzach grobowców tworzono skrytki na broń, materiały wybuchowe, czy sprzęt do akcji bojowych.
W historii Starych Powązek czasów wojny, duże straty odnotowano podczas nalotu sowieckiego, nocą z 12 na 13 maja 1943. Kilka z bomb zrzuconych na Dworzec Gdański spadło na teren cmentarza.
Podczas Powstania Warszawskiego na cmentarzu nie toczono bezpośrednich walk. Te odbywały się w pobliżu. Niemcy urządzili na terenie nekropolii stanowisko artyleryjskie. Gdy Wola podpisała kapitulację armia niemiecka przeszła przez cmentarz, ale go nie uszkodziła.
W bombardowaniu w maju 43′ katakumby zostały zniszczone, spłoną dach, a zimowe mrozy spowodowały, że tablice epitafijne poodpadały od ścian.
Społeczny Komitet Opieki nad Starymi Powązkami
Komitet został założony 7.10.1974 r. z inicjatywy Jerzego Waldorffa. Coroczne zbiórki pieniędzy prowadzone na cmentarzy, pozwalają przywrócić świetność wielu nagrobkom. Aktorzy, dziennikarze, politycy, osoby ze świata kultury, nauki i sportu włączają się kwesty, harcerze, politycy – różne osoby znane możemy spotkać na Starych Powązkach 1 i 2 listopada. Cel jest jeden uzbierać jak najwięcej środków na kolejne remonty i renowacje.
Dziś Stare Powązki mają ok. 43 hektarów, a szacuje się, że liczba pochowanych tam osób (przez cały okres historyczny) przekracza 2,5 mln.
